16 Οκτωβρίου 1968, παραπάνω από μισό αιώνα πριν.
Στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες που διεξάγονταν στη Λατινική Αμερική, και συγκεκριμένα στο Μεξικό, μόλις έχει τελειώσει η κούρσα των 200μ.
Νικητής αναδεικνύεται o Τόμι Σμιθ, με Παγκόσμιο ρεκόρ 19″83. Πρώτη φορά που το χρονόμετρο κατεβαίνει κάτω από το φράγμα των 20″. Επαρκής λόγος από μόνος του για να γραφτεί το όνομα του νικητή με χρυσά γράμματα στη βίβλο της Ολυμπιακής ιστορίας.
Ωστόσο, αυτό που θα επακολουθούσε θα εκτόξευε τον νικητή πέρα από τα στενά πλαίσια του αθλητισμού και θα τον έκανε σύμβολο. Όχι μόνο αυτόν αλλά και τον συναθλητή του, Τζον Κάρλος, ο οποίος κατέκτησε το Χάλκινο μετάλλιο, όπως και, σε μικρότερο βαθμό, τον Πίτερ Νόρμαν, ο οποίος κατέκτησε το Αργυρό μετάλλιο και τον διόλου ευκαταφρόνητο τίτλο του ταχύτερου λευκού στον κόσμο.
Αυτό που επακολούθησε στην τελετή απονομής κατόρθωσε να επισκιάσει με ευκολία την ίδια τη συναρπαστική κούρσα. Μήπως σας θυμίζει κάτι η παρακάτω εικόνα;
Η πιο “διάσημη” απονομή.
Πρόκειται για μια από τις πιο εμβληματικές εικόνες στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων, η στιγμή που δύο μαύροι σπρίντερ επιλέγουν για να διαμαρτυρηθούν για την κοινωνική ανισότητα και τον ρατσισμό που επικρατούσε στις ΗΠΑ και να κάνουν γνωστούς στα πέρατα της γης τους εξευτελισμούς και τις δυσκολίες που βίωναν συνάνθρωποί τους, μόνο και μόνο λόγω της διαφορετικότητας του χρώματος στο δέρμα τους.
Πώς καταλήξαμε όμως εκεί; Ποια ήταν η ιστορία που παίχτηκε στο παρασκήνιο και πώς οδηγήθηκαν οι δύο αθλητές να πράξουν έτσι;
Κατ’ αρχάς, πρέπει να ειπωθεί ότι η ιστορική περίοδος που διαδραματίστηκαν τα γεγονότα ήταν ιδιαίτερα ταραχώδης, όσον αφορά στις κοινωνικοπολιτικές απαιτήσεις των Αφροαμερικανών για διαφορετική μεταχείριση από αυτή που είχαν μέχρι πρότινος. Διάφορα κινήματα δημιουργήθηκαν για αυτόν το σκοπό, μεταξύ άλλων η Διάσκεψη της Νότιας Χριστιανικής Ηγεσίας, με ηγέτη τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ, ο οποίος προωθούσε τους σκοπούς του με τη μορφή μιας μη βίαιης αντίστασης και διαμαρτυρίας.
Ένα άλλο κίνημα ήταν και η πολιτική οργάνωση των Μαύρων Πανθήρων, η οποία ιδρύθηκε με σκοπό την αυτοάμυνα, εξελίχθηκε με προγράμματα κοινωνικών παροχών στους Αφροαμερικανούς και έγινε δημοφιλής λόγω της αντίστασης κατά της Κυβέρνησης, η οποία πολλές φορές περιλάμβανε και βίαια περιστατικά.
Υπήρχαν επίσης και ακόμα πιο ακραία κινήματα που υποστήριζαν την υπεροχή της μαύρης φυλής έναντι της λευκής και απαιτούσαν την παροχή γης για το αφροαμερικανικό έθνος. Από ένα τέτοιο κίνημα αναδείχθηκε ως ηγετική φυσιογνωμία στην πολιτική σκηνή ο Μάλκολμ X, προτού αποκηρύξει αυτήν την ιδεολογία και ασπαστεί ιδέες υπέρ της κοινωνικής ένταξης και των πολιτικών δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών.
Σε μια τέτοια κοινωνία λοιπόν, το Πανεπιστήμιο του San Jose είχε αναδειχθεί ως κυψέλη του ακτιβισμού υπέρ των Αφροαμερικανών, με εξέχουσα μορφή τον Καθηγητή Κοινωνιολογίας, Χάρι Έντουαρντς, ο οποίος παρέδιδε μαθήματα κατά των φυλετικών διακρίσεων. Μεταξύ των φοιτητών που παρακολουθούσαν τα μαθήματά του συγκαταλέγονταν οι σπρίντερ Τόμι Σμιθ (200μ.) και Λι Έβανς (400μ).
Οι τρεις τους αποτέλεσαν τον πυρήνα της οργάνωσης Olympic Project for Human Rights (OPHR), της οποίας στόχος ήταν η διαμαρτυρία απέναντι στον φυλετικό διαχωρισμό στις ΗΠΑ και αλλού στον κόσμο (πχ Νότια Αφρική) καθώς και η εξάλειψη του ρατσισμού στα σπορ γενικά.
Προωθούσε δε την ιδέα του μποϊκοτάζ, από τη μεριά των Αφροαμερικανών αθλητών, των Ολυμπιακών Αγώνων του 1968 στο Μεξικό, εκτός και αν ικανοποιούνταν τέσσερα αιτήματα:
1) η απομάκρυνση του Έιβερι Μπράντετζ από τον προεδρικό θώκο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ο Μπράντετζ είχε στο παρελθόν δεσμούς με την ναζιστική Γερμανία, κατά την περίοδο της κυριαρχίας της, ενώ είχε φιλορατσιστικές απόψεις).
2) η ακύρωση της απόφασης που στέρησε από τον Μοχάμεντ Άλι τον παγκόσμιο τίτλο πυγμαχίας βαρέων βαρών, λόγω της άρνησής του να συμμετάσχει στον πόλεμο κατά του Βιετνάμ (χαρακτηριστικά ο Άλι είχε δηλώσει: «δεν μπορώ να καταλάβω γιατί εγώ -ή κάποιος άλλος Αφροαμερικανός- να ταξιδέψω χιλιάδες χιλιόμετρα για να ρίξω βόμβες ή να πυροβολήσω αθώους Βιετκόγκ, οι οποίοι δεν με πείραξαν ποτέ ούτε με έχουν αποκαλέσει ποτέ “βρομονέγρο”. Πρόκειται για έναν πόλεμο ανήθικο, παράνομο και παράλογο»).
3) η απαγόρευση συμμετοχής στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Νότιας Αφρικής και της Νότιας Ροδεσίας, οι οποίες την περίοδο εκείνη είχαν ισχυρό ρατσισμό υπέρ της λευκής μειοψηφίας.
4) η πρόσληψη περισσότερων Αφροαμερικανών προπονητών.
Η OPHR αντιμετώπισε εξαρχής πολλές δυσκολίες, τόσο εντός των τειχών (Αφροαμερικανοί αθλητές που τάχθηκαν κατά, μιας και ήθελαν να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς για δικούς τους λόγους) όσο και εκτός (χαρακτηριστικά, μέχρι και το FBI και η CIA ασχολήθηκαν με την υπόθεση, ενώ τα μέλη δέχθηκαν άπειρες απειλές).
Ωστόσο, απέκτησε και συμμάχους. Ένας από αυτούς ήταν ο ίδιος ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο οποίος συμμετείχε ως σύμβουλος.
Τον Απρίλιο του 1968 η οργάνωση απέκτησε νέα ώθηση λόγω του σπρίντερ Τζον Κάρλος, ο οποίος ήρθε στο Πανεπιστήμιο του San Jose. Γεννημένος στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, ο Κάρλος ήταν ένας πολύ μαχητικός, δριμύς και φλογερός ακτιβιστής και, το κυριότερο, είχε βιώσει τον ρατσισμό στις φτωχογειτονιές όπου μεγάλωσε.
Η οργάνωση έλαβε απροσδόκητη υποστήριξη και από την οκταμελή κωπηλατική ομάδα του Harvard, η οποία μέσω δήλωσης δεσμεύτηκε να βοηθήσει και να υποστηρίξει τους Αφροαμερικανούς συναθλητές με όποιον τρόπο μπορεί.
Στο κέντρο, διακρίνονται ο Τζον Κάρλος (δεύτερος από αριστερά) και ο Χάρι Έντουαρντς (τρίτος από αριστερά, με τα μαύρα γυαλιά).
Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1968, με κάποιες ενέργειες να έχουν στεφθεί με επιτυχία, με κάποιες άλλες όχι τόσο και με τον αρχικό στόχο να είναι πλέον φανερό ότι δεν θα επιτυγχανόταν, ο Χάρι Έντουαρντς προέβη σε μια δήλωση που ουσιαστικά δημιούργησε το σκηνικό για όσα επακολούθησαν: «Υπάρχουν πολλοί τρόποι μποϊκοτάζ. Ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει οτιδήποτε νιώθει ότι οι προσωπικές του δεσμεύσεις τού επιτρέπουν να κάνει».
Ο ίδιος ο Τζον Κάρλος δήλωνε: «Πράγματι, η προσπάθεια για μποϊκοτάζ έπαψε. Ωστόσο, δεν μπορώ να δώσω σαφή στοιχεία ή συγκεκριμένη απάντηση για το τι θα γίνει στην Πόλη του Μεξικού. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι μπορείτε να αναμένετε σχεδόν τα πάντα».
Οπότε, παρόλο που το ίδιο το μποϊκοτάζ απέτυχε, η σπίθα ήταν εκεί αναμμένη και περίμενε την αφορμή για να ανάψει. Ακόμα και οι δηλώσεις του Μπράντετζ, ο οποίος απειλούσε οποιονδήποτε “ξέφευγε εκτός γραμμής”, τονίζοντας τον μη πολιτικό, μη θρησκευτικό και μη φυλετικό χαρακτήρα των Ολυμπιακών Αγώνων, δεν στάθηκαν ικανές να ηρεμήσουν τα πνεύματα.
Στον ημιτελικό των 200μ., ένα απροσδόκητο γεγονός λίγο έλειψε να διαλύσει τα πάντα. Ο Τόμι Σμιθ, αμέσως μετά τον τερματισμό, ένιωσε έναν οξύ πόνο στο πόδι. «Η αρχική μου σκέψη ήταν ότι με πυροβόλησαν. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια χρονιά κατά την οποία δολοφονήθηκαν ο Πρόεδρος Κένεντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ενώ λίγα χρόνια πριν (σ.σ. το 1965) και ο Μάλκολμ X. Ωστόσο, γρήγορα συνειδητοποίησα ότι είχε τραβηχτεί ο μυς από κάποια απότομη κίνηση. Ευτυχώς, έβαλα πάγο, το δοκίμασα πιο μετά και, όταν αργότερα αναγγέλθηκε η έναρξη του Τελικού, ήμουν έτοιμος».
Πανέτοιμος, από ό,τι αποδείχθηκε. Παρόλο που η τελική ευθεία τον βρήκε στην τρίτη θέση, με ένα εκπληκτικό φίνις έκοψε πρώτος το νήμα με Παγκόσμιο ρεκορ 19″83. Αλλά η νίκη ήταν απλώς τα προεόρτια.
Η στιγμή του τερματισμού. Διακρίνονται ο νικητής Σμιθ (307), δίπλα του ο τρίτος Κάρλος (259) και αριστερά ο δεύτερος Νόρμαν (111).
Λίγο αργότερα, ξεκίνησε η τελετή απονομής. Ο κόσμος αντίκρισε δυο σοβαρά πρόσωπα να μπαίνουν στο γήπεδο, να προχωρούν με τα παπούτσια τους ανά χείρας και τον καθέναν τους να φορά ένα μαύρο γάντι, ενώ το τζάκετ τους κοσμούσε μια κονκάρδα της οργάνωσης OPHR.
Δίπλα τους, το ίδιο σοβαρός, στεκόταν ο Αυστραλός Πίτερ Νόρμαν, φορώντας και αυτός μια κονκάρδα της OPHR, την οποία είχε προμηθευτεί από ένα μέλος της κωπηλατικής ομάδας των ΗΠΑ, τον Πολ Χόφμαν.
Ο Νόρμαν, αποκτώντας μια ιδέα του τι επρόκειτο να συμβεί, λίγο πριν την απονομή αποφάσισε γρήγορα ότι ήθελε να δηλώσει την στήριξη τους στους Αφροαμερικανούς συναθλητές του, παρόλο που οι ίδιοι εκείνη την στιγμή παραήταν φορτισμένοι για να τον πάρουν στα σοβαρά: «Όταν μας είπε (σ.σ. ο Νόρμαν) ότι ήθελε να μας βοηθήσει, σκέφτηκα, “Αυστραλέ, κοίτα να δεις, πήγαινε πάρε το μετάλλιο σου και άσε μας εμάς, πού να ξέρεις τι τραβάμε…”», θυμάται ο Τόμι Σμιθ.
Ωστόσο, ο Νόρμαν ήταν αποφασισμένος και είχε τους λόγους του. Στην πατρίδα του ήταν ακόμη σε εφαρμογή πρακτικές “λευκής πολιτικής” στα μεταναστευτικά ζητήματα και με την κίνηση να δηλώσει αλληλεγγύη στους Σμιθ και Κάρλος ταυτόχρονα καταδίκαζε αυτές τις πρακτικές και διαδήλωνε υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Αργότερα, ο Τζον Κάρλος ανέφερε: «Του είπαμε τι σκοπεύαμε να κάνουμε και, ενώ περιμέναμε να δούμε τον φόβο στα μάτια του, είδαμε αγάπη. Μας είπε απλώς: “θέλω να σταθώ πλάι σας να σας στηρίξω”». Και αυτό έκανε.
Η στιγμή της ανάκρουσης του Εθνικού ύμνου των ΗΠΑ έφτασε. Και τότε… σιωπή και δέος. Ο Τόμι Σμιθ υψώνει την δεξιά γαντοφορεμένη γροθιά του στον αέρα, χαμηλώνει το βλέμμα και κλείνει τα μάτια με μια έκφραση σχεδόν θυμωμένου πόνου. Το ίδιο και ο Τζον Κάρλος, ο οποίος υψώνει την αριστερή γαντοφορεμένη γροθιά του. Ο Πίτερ Νόρμαν κοιτάζει μπροστά, ανέκφραστος. Σοκ για ολόκληρο το στάδιο που καταλαβαίνει ότι παρακολουθεί την Ιστορία να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του.
Αμέσως μετά την ανάκρουση, οι αθλητές αποχωρούν εν μέσω αποδοκιμασιών από το πλήθος, το οποίο πιθανότατα δεν αντιλαμβανόταν τα αίτια της διαμαρτυρίας αυτής που έμεινε στην ιστορία ως «1968 Olympics Black Power Salute».
Αργότερα, οι αθλητές εξήγησαν τη σημειολογία της κίνησης τους. Υψωμένες γαντοφορεμένες γροθιές που συμβολίζουν την ενότητα των Αφροαμερικανών και μια κραυγή θέλησης για ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα. Μαύρες κάλτσες και όχι φορεμένα παπούτσια που συμβολίζουν τη φτώχεια και την ανέχεια των Αφροαμερικανών.
Ο Τζον Κάρλος, πιο μαχητικός και οξύς από τον ήσυχο Σμιθ, είχε την φόρμα του ανοιχτή, μια καταφανής παραβίαση του πρωτοκόλλου, ως ένδειξη συμπαράστασης στην εργατική τάξη. Επίσης, φορούσε ένα κολιέ από χάντρες ως φόρο τιμής για όλους τους Αφροαμερικανούς που είχαν λιντσαριστεί ή σκοτωθεί χωρίς κανείς να ενδιαφερθεί, ενώ ο Σμιθ φορούσε ένα μαύρο μαντήλι που συμβόλιζε την περηφάνια των Αφροαμερικανών.
Η αντίδραση της “καθώς πρέπει τάξης” ήταν άμεση. Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή απαίτησε την άμεση αποπομπή των δυο αθλητών από το Ολυμπιακό Χωριό και η Αμερικανική Ολυμπιακή Επιτροπή, μετά από αφόρητες πιέσεις (και την απειλή αποπομπής όλης της ομάδας στίβου των ΗΠΑ), ενέδωσε. Ο Γολγοθάς των αθλητών, του Νόρμαν συμπεριλαμβανομένου, μόλις ξεκινούσε.
Ωστόσο, η απόφαση αυτή της αποπομπής έκανε πολλούς που μέχρι τότε είχαν μια ουδέτερη στάση να ταχθούν υπέρ των αθλητών και όσων πρέσβευε η χειρονομία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Ολυμπιονίκες του άλματος εις μήκος, Μπομπ Μπίμον και Ραλφ Μπόστον.
Ο πρώτος αρχικά είχε ταχθεί κατά του μποϊκοτάζ, λόγω πεποίθησης ότι πολιτική και αθλητισμός πρέπει να διαχωρίζονται, ενώ ο δεύτερος, επειδή οι Ολυμπιακοί του Μεξικό θα ήταν η τελευταία του ευκαιρία να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του. Μετά την εκδίωξη των Σμιθ και Κάρλος όμως, αποφάσισαν να ταχθούν υπέρ τους με την παρακάτω φωτογραφία από την απονομή να αποτελεί τεκμήριο…
Μπομπ Μπίμον (Χρυσός Ολυμπιονίκης) και Ραλφ Μπόστον (Χάλκινος).
Το βλέμμα και των δυο σχεδόν οργισμένο και αγέρωχο, καταπέλτης κατά αυτών που αποφάσισαν την αποπομπή των δυο συναθλητών τους. Μαύρη κάλτσα μέχρι το γόνατο που συμβολίζει την Αφροαμερικανική μειονότητα. Κάποιος μπορεί να πει ότι είναι “λίγο” μπροστά σε αυτά που έπραξαν οι Σμιθ και Κάρλος.
Ωστόσο, όπως ήταν το επιμύθιο του Έντουαρντς: «Καθένας είναι ελεύθερος να πράξει όπως του επιτρέπει η συνείδηση του». Εκτός αυτού, οτιδήποτε συνέβαινε μετά το «Black Power Salute» θα τίθετο αυτόματα σε σύγκριση μαζί του και θα έχανε πανηγυρικά.
Σε κάθε περίπτωση, ουσιαστικά η αποπομπή και οι μετέπειτα δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι αθλητές γιγάντωσαν την στιγμή της διαμαρτυρίας τους. Κάτι λίγο άδικο, κατά την προσωπική μου γνώμη, αφού μια κίνηση θα πρέπει να αξιολογείται αυτή καθαυτήν και όχι με βάση κατοπινές αντιδράσεις και με βάση το πόσο υπέφεραν ή όχι οι αθλητές εξαιτίας της.
Πίσω στην πατρίδα τους, οι Σμιθ και Κάρλος αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από τον επαγγελματικό στίβο, δέχτηκαν σωρεία απειλών, είδαν τις οικογένειες τους να καταρρέουν, ενώ στάθηκε αδύνατο να βρουν δουλειά. Παρόλα αυτά, δεν μετάνιωσαν ούτε στιγμή για την αντίδραση τους.
Από την άλλη, η μοίρα επεφύλασσε ανάλογη μεταχείριση και για τον Νόρμαν στην πατρίδα του. Αντιμετωπίστηκε με εχθρότητα από την πλειοψηφία των Αυστραλών, του απαγορεύτηκε να συμμετάσχει στους επόμενους Ολυμπιακούς, παρόλο που είχε πιάσει το όριο πρόκρισης πολλάκις, αναγκάστηκε να αποχωρήσει από τον επαγγελματικό αθλητισμό, εθίστηκε σε ποτό και παυσίπονα λόγω ενός τραυματισμού και εν τέλει πέθανε χωρίς να του αναγνωριστεί η συνεισφορά του εκείνη την ημέρα της 16ης Οκτωβρίου του 1968…
Αξίζει να σημειωθεί πως στην ταφή του Νόρμαν οι συναθλητές του, Σμιθ και Κάρλος, τον τίμησαν εκφωνώντας τον επικήδειο, ενώ σήκωσαν και το φέρετρό του για να το αποθέσουν εκείνοι στην τελευταία του κατοικία.
Ωστόσο, η Ιστορία -στην περίπτωση του Νόρμαν, μετά θάνατον- και οι ίδιες οι αρμόδιες Αρχές δικαίωσαν τους τρεις αθλητές για την πράξη τους. Μια πράξη που ουσιαστικά απηχεί μια πανανθρώπινη ιδέα, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Μια πράξη που δείχνει τη δυναμική που έχουν οι αθλητές στη διάδοση παρόμοιων μηνυμάτων.
Ένα μνημείο στο Πανεπιστήμιο του San Jose, εκεί όπου ξεκίνησαν όλα, στέκεται προς τιμήν των Τόμι Σμιθ και Τζον Κάρλος, των αθλητών που προτίμησαν να είναι ειλικρινείς απέναντι στον εαυτό τους και τα πιστεύω τους, θυσιάζοντας την εφήμερη δόξα και τα χρήματα που θα μπορούσαν να είχαν εξαργυρώσει με τις αθλητικές τους επιδόσεις.
Παρών στα αποκαλυπτήρια του μνημείου φυσικά ήταν, μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων, και ο Χάρι Έντουαρντς, ο άνθρωπος που ενέπνευσε τους δυο αθλητές και συνέχισε να αποτελεί πηγή έμπνευσης υπέρ των κοινωνικών ευαισθησιών και των ίσων δικαιωμάτων, έχοντας ως όχημα τον αθλητισμό.
Το μνημείο προς τιμήν των Τόμι Σμιθ και Τζον Κάρλος στο Πανεπιστήμιο San Jose που εγκαινιάστηκε το 2005. Η απουσία του Νόρμαν είναι αισθητή, αν και ο ίδιος ο αθλητής, λίγο πριν τον θάνατό του, αρνήθηκε να συμπεριληφθεί η μορφή του στο άγαλμα.
Επηρέασε, μεταξύ άλλων, τους Μοχάμεντ Άλι (πυγμαχία), Μπιλ Ράσελ (ΝΒΑ), Κερτ Φλαντ (μπέιζμπολ), Τζιμ Μπράουν (ράγκμπι), ΛεΜπρον Τζέιμς (ΝΒΑ), Στεφ Κάρι (ΝΒΑ) και Κόλιν Κάπερνικ (ράγκμπι).
Ο Χάρι Έντουαρντς ουσιαστικά είναι ο εγκέφαλος και ο καταλύτης.
Δίχως την χρήση ακραίων μέτρων και ιδεών, κατόρθωσε να αναλάβει τον ρόλο του αναμορφωτή που “σπρώχνει” αθλητικές προσωπικότητες στην κοινωνική δράση για ένα καλύτερο αύριο χωρίς διακρίσεις…
Ο Αλέξανδρος Μανιάτογλου είναι κάτοχος πτυχίων προπονητικής ποδοσφαίρου UEFA A, B, C.