16 Οκτωβρίου 1968, μισός αιώνας πριν.
Στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες που διεξάγονταν στη Λατινική Αμερική, και συγκεκριμένα στο Μεξικό, μόλις έχει τελειώσει η κούρσα των 200 μέτρων.
Νικητής αναδεικνύεται o Τόμι Σμιθ, με παγκόσμιο ρεκόρ 19″83. Πρώτη φορά που το χρονόμετρο κατεβαίνει κάτω από το φράγμα των 20″. Επαρκής λόγος από μόνος του για να γραφτεί το όνομα του νικητή με χρυσά γράμματα στη βίβλο της Ολυμπιακής ιστορίας.
Ωστόσο, αυτό που θα επακολουθούσε θα εκτόξευε τον νικητή πέρα από τα στενά πλαίσια του αθλητισμού και θα τον έκανε σύμβολο. Όχι μόνο αυτόν αλλά και τον συναθλητή του, Τζον Κάρλος, ο οποίος κατέκτησε το χάλκινο μετάλλιο όπως και, σε μικρότερο βαθμό, τον Peter Norman που κατέκτησε το αργυρό μετάλλιο και τον διόλου ευκαταφρόνητο τίτλο του ταχύτερου λευκού στον κόσμο.
Αυτό που επακολούθησε στην τελετή απονομής κατόρθωσε να επισκιάσει με ευκολία την ίδια τη συναρπαστική κούρσα. Μήπως σας θυμίζει κάτι η παρακάτω εικόνα;
Η πιο “διάσημη” απονομή.
Πρόκειται για μια από τις πιο εμβληματικές εικόνες στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων, η στιγμή που δύο μαύροι σπρίντερ επιλέγουν για να διαμαρτυρηθούν για την κοινωνική ανισότητα και το ρατσισμό που επικρατούσε στις Η.Π.Α. και να κάνουν γνωστό στα πέρατα της γης τις δυσκολίες και τους εξευτελισμούς που βίωναν συνάνθρωποί τους, μόνο και μόνο λόγω της διαφορετικότητας του χρώματος στο δέρμα τους.
Πώς καταλήξαμε, όμως, εκεί; Ποια ήταν η ιστορία που παίχτηκε στο παρασκήνιο και πώς οδηγήθηκαν οι δύο αθλητές να πράξουν έτσι;
Κατ’αρχάς, πρέπει να ειπωθεί ότι η ιστορική περίοδος που διαδραματίστηκαν τα γεγονότα ήταν ιδιαίτερα ταραχώδης όσον αφορά τις κοινωνικοπολιτικές απαιτήσεις των Αφροαμερικανών για διαφορετική μεταχείριση από αυτή που είχαν μέχρι πρότινος. Διάφορα κινήματα δημιουργήθηκαν για αυτόν το σκοπό, μεταξύ άλλων η Διάσκεψη της Νότιας Χριστιανικής Ηγεσίας, με ηγέτη τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ που προωθούσε τους σκοπούς του με την μορφή μιας μη βίαιης αντίστασης και διαμαρτυρίας.
Ένα άλλο κίνημα ήταν και η πολιτική οργάνωση των Μαύρων Πανθήρων, η οποία ιδρύθηκε με σκοπό την αυτοάμυνα, εξελίχθηκε με προγράμματα κοινωνικών παροχών στους Αφροαμερικανούς και έγινε δημοφιλής λόγω της αντίστασης κατά της κυβέρνησης που πολλές φορές περιλάμβανε και βίαια περιστατικά.
Υπήρχαν, επίσης, και ακόμα πιο ακραία κινήματα που υποστήριζαν την υπεροχή της μαύρης φυλής έναντι της λευκής και απαιτούσαν την παροχή γης για το αφροαμερικανικό έθνος. Από ένα τέτοιο κίνημα αναδείχθηκε ως ηγετική φυσιογνωμία στην πολιτική σκηνή ο Malcolm X, προτού αποκηρύξει αυτήν την ιδεολογία και ασπαστεί ιδέες υπέρ της κοινωνικής ένταξης και των πολιτικών δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών.
Σε μια τέτοια κοινωνία λοιπόν, το Πανεπιστήμιο του San Jose είχε αναδειχθεί ως κυψέλη του ακτιβισμού υπέρ των Αφροαμερικανών με εξέχουσα μορφή τον καθηγητή κοινωνιολογίας Χάρι Έντουαρντς, ο οποίος παρέδιδε μαθήματα κατά των φυλετικών διακρίσεων. Μεταξύ των φοιτητών που παρακολουθούσαν τα μαθήματά του συγκαταλέγονταν οι σπρίντερ Τόμι Σμιθ (200μ) και Λι Έβανς (400μ).
Οι τρεις τους αποτέλεσαν τον πυρήνα της οργάνωσης Olympic Project for Human Rights (OPHR) που στόχος της ήταν η διαμαρτυρία απέναντι στον φυλετικό διαχωρισμό στις Η.Π.Α. και αλλού στον κόσμο (π.χ. Νότια Αφρική), καθώς και η εξάλειψη του ρατσισμού στα σπορ γενικά.
Προωθούσε δε την ιδέα του μποϋκοτάζ από την μεριά των Αφροαμερικανών αθλητών των Ολυμπιακών Αγώνων του 1968 στο Μεξικό, εκτός και αν ικανοποιούνταν τέσσερα αιτήματα:
1) την απομάκρυνση του Έβειρι Μπράντετζ από τον προεδρικό θώκο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ο Μπράντετζ είχε στο παρελθόν δεσμούς με την ναζιστική Γερμανία, κατά την περίοδο της κυριαρχίας της ενώ είχε φιλορατσιστικές απόψεις).
2) την ακύρωση της απόφασης που στέρησε από τον Μοχάμεντ Άλι, τον παγκόσμιο τίτλο πυγμαχίας βαρέων βαρών, λόγω της άρνησής του να συμμετάσχει στον πόλεμο κατά του Βιετνάμ (χαρακτηριστικά ο Άλι είχε δηλώσει: “δεν μπορώ να καταλάβω γιατί εγώ -ή κάποιος άλλος Αφροαμερικανός- να ταξιδέψω χιλιάδες χιλιόμετρα για να ρίξω βόμβες ή να πυροβολήσω αθώους Βιετκόγκ που δεν με πείραξαν ποτέ ούτε με έχουν αποκαλέσει ποτέ βρωμονέγρο. Πρόκειται για έναν πόλεμο ανήθικο, παράνομο και παράλογο»).
3) την απαγόρευση συμμετοχής στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Νότιας Αφρικής και της Νότιας Ροδεσίας που την περίοδο εκείνη είχαν ισχυρό ρατσισμό υπέρ της λευκής μειοψηφίας.
4) την πρόσληψη περισσότερων Αφροαμερικανών προπονητών.
Η OPHR αντιμετώπισε εξαρχής πολλές δυσκολίες, τόσο εντός των τειχών (Αφροαμερικανοί αθλητές που τάχθηκαν κατά, μιας και ήθελαν να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς για δικούς τους λόγους) τόσο και εκτός των τειχών (χαρακτηριστικά μέχρι και το FBI και η CIA ασχολήθηκαν με την υπόθεση ενώ τα μέλη δέχθηκαν άπειρες απειλές).
Ωστόσο απέκτησε και συμμάχους. Ένας από αυτούς ήταν ο ίδιος ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο οποίος συμμετείχε ως σύμβουλος.
Τον Απρίλιο του 1968, η οργάνωση απέκτησε νέα ώθηση, λόγω του σπρίντερ Τζον Κάρλος, ο οποίος ήρθε στο Πανεπιστήμιο του Σαν Χοσέ. Γεννημένος στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, ο Κάρλος ήταν ένας πολύ μαχητικός, δριμύς και φλογερός ακτιβιστής και το κυριότερο είχε βιώσει τον ρατσισμό στις φτωχογειτονιές, όπου μεγάλωσε.
Η οργάνωση έλαβε απροσδόκητη υποστήριξη και από την οκταμελή κωπηλατική ομάδα του Harvard, που μέσω δήλωσης δεσμεύτηκε να “βοηθήσει και να υποστηρίξει τους Αφροαμερικανούς συναθλητές με όποιο τρόπο μπορεί”.
Στο κέντρο, διακρίνονται ο Τζον Κάρλος (2ος από αριστερά) και ο Χάρι Έντουαρντς (3ος από αριστερά, με τα μαύρα γυαλιά).
Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1968 και ενώ κάποιες ενέργειες είχαν στεφθεί με επιτυχία και άλλες όχι τόσο και ο αρχικός στόχος ήταν πλέον φανερό ότι δεν θα επιτυγχανόταν, ο Χάρι Έντουαρντς προέβη σε μια δήλωση που ουσιαστικά δημιούργησε το σκηνικό για όσα επακολούθησαν: “Υπάρχουν πολλοί τρόποι μποϋκοτάζ. Ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει οτιδήποτε νιώθει ότι οι προσωπικές του δεσμεύσεις του επιτρέπουν να κάνει».
Ο ίδιος ο Τζον Κάρλος δήλωνε: “Πράγματι η προσπάθεια για μποϋκοτάζ έπαψε. Ωστόσο, δεν μπορώ να δώσω σαφή στοιχεία ή συγκεκριμένη απάντηση για το τι θα γίνει στην Πόλη του Μεξικό. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι μπορείτε να αναμένετε σχεδόν τα πάντα».
Οπότε, παρόλο που το ίδιο το μποϋκοτάζ απέτυχε, η σπίθα ήταν εκεί αναμμένη και περίμενε την αφορμή για να ανάψει. Ακόμα και οι δηλώσεις του Μπράντετζ που απειλούσε οποιονδήποτε “ξέφευγε εκτός γραμμής”, τονίζοντας τον μη πολιτικό, μη θρησκευτικό και μη φυλετικό χαρακτήρα των Ολυμπιακών Αγώνων, δεν στάθηκαν ικανές να ηρεμήσουν τα πνεύματα.
Στον ημιτελικό των 200μ, ένα απροσδόκητο γεγονός λίγο έλειψε να διαλύσει τα πάντα: ο Τόμι Σμιθ, αμέσως μετά τον τερματισμό, ένιωσε έναν οξύ πόνο στο πόδι. “Η αρχική μου σκέψη ήταν ότι με πυροβόλησαν. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια χρονιά κατά την οποία δολοφονήθηκαν ο Πρόεδρος Κένεντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ενώ λίγα χρόνια πριν (το 1965) και ο Malcolm X. Ωστόσο γρήγορα συνειδητοποίησα ότι είχε τραβηχτεί ο μυς από κάποια απότομη κίνηση. Ευτυχώς έβαλα πάγο, το δοκίμασα πιο μετά και όταν αργότερα αναγγέλθηκε η έναρξη του τελικού ήμουν έτοιμος».
Πανέτοιμος, από ό,τι αποδείχθηκε. Παρόλο που η τελική ευθεία τον βρήκε στην 3η θέση, με ένα εκπληκτικό φίνις έκοψε πρώτος το νήμα με παγκόσμιο ρεκο: 19″83. Αλλά η νίκη ήταν απλώς τα προεόρτια.
Η στιγμή του τερματισμού. Διακρίνονται ο νικητής Σμιθ (307), δίπλα του ο 3ος Κάρλος (259) και αριστερά ο 2ος Νόρμαν (111).
Λίγο αργότερα, ξεκίνησε η τελετή απονομής. Ο κόσμος αντίκρισε δυο σοβαρά πρόσωπα να μπαίνουν στο γήπεδο, να προχωρούν με τα παπούτσια τους ανά χείρας και τον καθέναν τους να φορά ένα μαύρο γάντι, ενώ το τζάκετ τους κοσμούσε μια κονκάρδα της οργάνωσης OPHR.
Δίπλα τους, το ίδιο σοβαρός, στεκόταν ο Αυστραλός Πίτερ Νόρμαν, φορώντας και αυτός μια κονκάρδα της OPHR, που είχε προμηθευτεί από ένα μέλος της κωπηλατικής ομάδας των Η.Π.Α., τον Πολ Χόφμαν.
Ο Νόρμαν, αποκτώντας μια ιδέα του τι επρόκειτο να συμβεί, λίγο πριν την απονομή, αποφάσισε γρήγορα ότι ήθελε να δηλώσει την στήριξη τους στους Αφροαμερικανούς συναθλητές του, παρόλο που οι ίδιοι εκείνη τη στιγμή παραήταν φορτισμένοι για να τον πάρουν στα σοβαρά: “Όταν μας είπε (ο Νόρμαν) ότι ήθελε να μας βοηθήσει, σκέφτηκα, Αυστραλέ, κοίτα να δεις, πήγαινε πάρε το μετάλλιο σου και άσε μας εμάς, πού να ξέρεις τι τραβάμε…», θυμάται ο Τόμι Σμιθ.
Ωστόσο, ο Νόρμαν ήταν αποφασισμένος και είχε τους λόγους του. Στην πατρίδα του, ήταν ακόμη σε εφαρμογή πρακτικές ‘λευκής πολιτικής’ στα μεταναστευτικά ζητήματα και με την κίνηση να δηλώσει αλληλεγγύη στους Σμιθ και Κάρλος, ταυτόχρονα καταδίκαζε αυτές τις πρακτικές και διαδήλωνε υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Αργότερα, ο Τζον Κάρλος ανέφερε: «Του είπαμε τί σκοπεύαμε να κάνουμε και, ενώ περιμέναμε να δούμε το φόβο στα μάτια του, είδαμε αγάπη. Μας είπε απλά: “θέλω να σταθώ πλάι σας να σας στηρίξω”». Και αυτό έκανε.
Η στιγμή της ανάκρουσης του εθνικού ύμνου των Η.Π.Α. έφτασε. Και τότε… σιωπή και δέος. Ο Τόμι Σμιθ υψώνει την δεξιά γαντοφορεμένη γροθιά του στον αέρα, χαμηλώνει το βλέμμα και κλείνει τα μάτια με μια έκφραση σχεδόν θυμωμένου πόνου. Το ίδιο και ο Τζον Κάρλος, που υψώνει την αριστερή γαντοφορεμένη γροθιά του. Ο Πίτερ Νόρμαν κοιτάζει μπροστά, ανέκφραστος. Σοκ για ολόκληρο το στάδιο που καταλαβαίνει ότι παρακολουθεί την Ιστορία να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του.
Αμέσως μετά την ανάκρουση, οι αθλητές αποχωρούν εν μέσω αποδοκιμασιών από το πλήθος που πιθανότατα δεν αντιλαμβανόταν τα αίτια της διαμαρτυρίας αυτής που έμεινε στην ιστορία ως “1968 Olympics Black Power Salute”.
Αργότερα, οι αθλητές εξήγησαν την σημειολογία της κίνησης τους. Υψωμένες γαντοφορεμένες γροθιές που συμβολίζουν την ενότητα των Αφροαμερικανών και μια κραυγή θέλησης για ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα. Μαύρες κάλτσες και όχι φορεμένα παπούτσια που συμβολίζουν τη φτώχεια και την ανέχεια των Αφροαμερικανών.
Ο Τζον Κάρλος, πιο μαχητικός και οξύς από τον ήσυχο Σμιθ, είχε την φόρμα του ανοιχτή, μια καταφανής παραβίαση του πρωτοκόλλου, ως ένδειξη συμπαράστασης στην εργατική τάξη. Επίσης, φορούσε ένα κολιέ από χάντρες ως φόρο τιμής όλων των Αφροαμερικανών που είχαν λιντσαριστεί ή σκοτωθεί χωρίς κανείς να ενδιαφερθεί, ενώ ο Smith φορούσε ένα μαύρο μαντήλι που συμβόλιζε την περηφάνια των Αφροαμερικανών.
Η αντίδραση της “καθώς πρέπει τάξης” ήταν άμεση. Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή απαίτησε την άμεση αποπομπή των δυο αθλητών από το Ολυμπιακό Χωριό και η Αμερικανική Ολυμπιακή Επιτροπή, μετά από αφόρητες πιέσεις (και την απειλή αποπομπής όλης της ομάδας στίβου των Η.Π.Α.), ενέδωσε. Ο Γολγοθάς των αθλητών, του Νόρμαν συμπεριλαμβανομένου, μόλις ξεκινούσε.
Ωστόσο, η απόφαση αυτή της αποπομπής έκανε πολλούς, που μέχρι τότε είχαν μια ουδέτερη στάση, να ταχθούν υπέρ των αθλητών και όσων πρέσβευε η χειρονομία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι ολυμπιονίκες του άλματος εις μήκος Μπομπ Μπίμον και Ραλφ Μπόστον.
Ο πρώτος αρχικά είχε ταχθεί κατά του μποϋκοτάζ, λόγω πεποίθησης ότι πολιτική και αθλητισμός πρέπει να διαχωρίζονται, ενώ ο δεύτερος επειδή οι Ολυμπιακοί του Μεξικό θα ήταν η τελευταία του ευκαιρία να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του. Μετά την εκδίωξη των Σμιθ και Κάρλος, όμως, αποφάσισαν να ταχθούν υπέρ τους με την παρακάτω φωτογραφία από την απονομή να αποτελεί τεκμήριο…
Μπομπ Μπίμον (χρυσός Ολυμπιονίκης) και Ραλφ Μπόστον (χάλκινος).
Το βλέμμα και των δυο σχεδόν οργισμένο και αγέρωχο , καταπέλτης κατά αυτών που αποφάσισαν την αποπομπή των δυο συναθλητών τους. Μαύρη κάλτσα μέχρι το γόνατο που συμβολίζει την Αφροαμερικανική μειονότητα. Κάποιος μπορεί να πει ότι είναι “λίγο» μπροστά σε αυτά που έπραξαν οι Σμιθ και Κάρλος.
Ωστόσο, όπως ήταν το επιμύθιο του Έντουαρντς: “Καθένας είναι ελεύθερος να πράξει όπως του επιτρέπει η συνείδηση του». Εκτός αυτού, οτιδήποτε συνέβαινε μετά το Black Power Salute θα τίθετο αυτόματα σε σύγκριση μαζί του και θα έχανε πανηγυρικά.
Σε κάθε περίπτωση, ουσιαστικά η αποπομπή και οι μετέπειτα δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι αθλητές γιγάντωσαν τη στιγμή της διαμαρτυρίας τους. Κάτι λίγο άδικο, κατά την προσωπική μου γνώμη, αφού μια κίνηση θα πρέπει να αξιολογείται αυτή καθαυτή και όχι με βάση κατοπινές αντιδράσεις και με βάση το πόσο υπέφεραν ή όχι οι αθλητές εξαιτίας της.
Πίσω στην πατρίδα τους, οι Σμιθ και Κάρλος αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από τον επαγγελματικό στίβο, δέχτηκαν σωρεία απειλών, είδαν τις οικογένειες τους να καταρρέουν, ενώ στάθηκε αδύνατο να βρουν δουλειά. Παρόλα αυτά, δεν μετάνιωσαν ούτε στιγμή για την αντίδραση τους.
Από την άλλη, η μοίρα επεφύλασσε ανάλογη μεταχείριση και για τον Νόρμαν στην πατρίδα του. Αντιμετωπίστηκε με εχθρότητα από την πλειοψηφία των Αυστραλών, του απαγορεύτηκε να συμμετάσχει στους επόμενους Ολυμπιακούς, παρόλο που είχε πιάσει το όριο πρόκρισης πολλάκις, αναγκάστηκε να αποχωρήσει από τον επαγγελματικό αθλητισμό, εθίστηκε σε ποτό και παυσίπονα, λόγω ενός τραυματισμού και εν τέλει πέθανε χωρίς να του αναγνωριστεί η συνεισφορά του εκείνη την ημέρα της 16ης Οκτωβρίου του 1968…
Αξίζει να σημειωθεί πως στην ταφή του Νόρμαν, οι συναθλητές του Σμιθ και Κάρλος τον τίμησαν εκφωνώντας τον επικήδειο, ενώ σήκωσαν και το φερετρό του για να το αποθέσουν εκείνοι στην τελευταία του κατοικία.
Ωστόσο, η Ιστορία -στην περίπτωση του Νόρμαν, μετά θάνατον- και οι ίδιες οι αρμόδιες αρχές δικαίωσαν τους τρεις αθλητές για την πράξη τους. Μια πράξη που ουσιαστικά απηχεί μια πανανθρώπινη ιδέα -ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Μια πράξη που δείχνει τη δυναμική που έχουν οι αθλητές στη διάδοση παρόμοιων μηνυμάτων.
Ένα μνημείο στο Πανεπιστήμιο του Σαν Χοσέ, εκεί όπου ξεκίνησαν όλα, στέκεται προς τιμήν των Τόμι Σμιθ και Τζον Κάρλος, των αθλητών που προτίμησαν να είναι ειλικρινείς απέναντι στον εαυτό τους και τα πιστεύω τους, θυσιάζοντας την εφήμερη δόξα και τα χρήματα που θα μπορούσαν να είχαν εξαργυρώσει με τις αθλητικές τους επιδόσεις.
Παρών στα αποκαλυπτήρια του μνημείου, φυσικά, ήταν, μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων, και ο Χάρι Έντουαρντς, ο άνθρωπος που ενέπνευσε τους δυο αθλητές και συνέχισε να αποτελεί πηγή έμπνευσης υπέρ των κοινωνικών ευαισθησιών και των ίσων δικαιωμάτων, έχοντας ως όχημα τον αθλητισμό.
Το μνημείο προς τιμήν των Τόμι Σμιθ και Τζον Κάρλος στο Πανεπιστήμιο Σαν Χοσέ που εγκαινιάστηκε το 2005. Η απουσία του Νόρμαν είναι αισθητή, αν και ο ίδιος ο αθλητής, λίγο πριν τον θάνατό του, αρνήθηκε να συμπεριληφθεί η μορφή του στο άγαλμα.
Επηρέασε, μεταξύ άλλων, τους Μοχάμεντ Άλι (πυγμαχία), Μπιλ Ράσελ (ΝΒΑ), Κερτ Φλαντ (μπέιζμπολ), Τζιμ Μπράουν (ράγκμπι), ΛεΜπρον Τζέιμς (ΝΒΑ), Στεφ Κάρι (ΝΒΑ) και Κόλιν Κάπερνικ (ράγκμπι).
Ο Χάρι Έντουαρντς, ουσιαστικά, είναι ο εγκέφαλος και καταλύτης.
Δίχως την χρήση ακραίων μέτρων και ιδεών, κατόρθωσε να αναλάβει τον ρόλο του αναμορφωτή που “σπρώχνει” αθλητικές προσωπικότητες στην κοινωνική δράση για ένα καλύτερο αύριο χωρίς διακρίσεις…
Ο Αλέξανδρος Μανιάτογλου είναι κάτοχος πτυχίων προπονητικής ποδοσφαίρου UEFA A, B, C.