«Αυτό που λέω, βασικά, είναι πως όταν τραυματιστείς και φτάσεις στα επείγοντα, ζητάς τον καλύτερο άνδρα γιατρό ή τον καλύτερο γιατρό;
»Προφανώς ζητάς τον καλύτερο γιατρό», απαντά μόνη της στην ρητορικά διατυπωμένη ερώτησή της η Σαντί Ορτίθ-Ντελ Βαλ.
«Αυτό που λέω, απλώς», συνεχίζει, «είναι ότι αν είμαι καλύτερη από έναν άλλον συνάδελφό μου, γιατί επιλέγεις εκείνον αντί για εμένα;».
Σε αυτό το ερώτημα, δεν έλαβε ποτέ απάντηση.
Ούτε ακόμη και όταν, το 1998, το δικαστήριο της Νέας Υόρκης επιδίκασε στην τότε 47χρονη διαιτητή με καταγωγή από το Πουέρτο Ρίκο και γεννημένη στη Νέα Υόρκη το ποσό των 7.850.000 δολαρίων, ως αποζημίωση για την αγωγή της εναντίον του ΝΒΑ!
Στις 15 Ιουλίου 1991, η Ορτίθ-Ντελ Βαλ έγινε η πρώτη γυναίκα διαιτητής σε επαγγελματικό αγώνα μπάσκετμπολ ανδρών στις Η.Π.Α..
Ήταν η δεύτερη (από τους τρεις) ρέφερι του αγώνα Φιλαδέλφεια Σπίριτ – Νιου Χέιβεν Σκάιχοκς στο γήπεδο του πανεπιστήμιου Holy Family, στην Πενσιλβάνια, για την United States Basketball League (USBL).
Το όνειρό της άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά.
Επιθυμούσε να γράψει ιστορία και στο ΝΒΑ.
Μονάχα που αυτό δεν συνέβη ποτέ.
Η εκπλήρωση της φιλοδοξίας της «έσβηνε» σιγά-σιγά, σε αντίθεση με το πάθος της για το μπάσκετμπολ, το οποίο την έφερε νωρίτερα μέχρι και ως διαιτητή σε αγώνες της φυλακής Ράγουεϊ, στο Νιου Τζέρσεϊ, το 1989…
Οι φυλακές Ράγουεϊ στο Νιου Τζέρσεϊ, στις οποίες η Ορτίθ-Ντελ Βαλ σφύριξε αγώνες μπάσκετμπολ κρατουμένων.
Η Σαντί Ορτίθ-Ντελ Βαλ άρχισε να σουτάρει σε μπασκέτες του σχολείου της, στο Χάρλεμ, όμως η καριέρα της σαν παίκτρια δεν ξεπέρασε το κολέγιο.
Φοίτησε και αγωνίστηκε στο Σίτι Κόλετζ του Ιστ Όραντζ του Νιου Τζέρσεϊ.
Όμως ακόμη και όταν έβγαλε οριστικά φανέλα και σορτσάκι, δεν μπορούσε να μείνει μακριά από τα παρκέ και τα playgrounds.
Διαπίστωσε πως η ριγέ στολή του διαιτητή της πηγαίνει.
Κατάλαβε γρήγορα ότι εκεί μπορούσε να κερδίσει τον σεβασμό, παρότι «κολυμπούσε» βαθιά σε ανδροκρατούμενα «ύδατα»…
«Λατρεύω τη διαιτησία, διότι αγαπώ το παιχνίδι του μπάσκετμπολ.
»Δεν ξέρω αν, παράλληλα, καταρρίπτω στερεότυπα, “σπάω” κανόνες ή βοηθώ στο να ανοίξουν τα μυαλά ορισμένων», είχε δηλώσει μετά τον ιστορικό αγώνα της στο USBL.
«Θέλω να με αναγνωρίζουν ως καλό και καταρτισμένο ρέφερι και όχι γιατί τυγχάνει να είμαι γυναίκα».
Η στολή και η σφυρίχτρα από εκείνον τον αγώνα έχουν τοποθετηθεί στο μουσείο του παγκόσμιου μπάσκετμπολ, στο περίφημο Hall Of Fame στο Σπρίνγκφιλντ της Μασαχουσέτης.
Η ίδια παραδέχθηκε πως «ένιωθα να έχω πεταλούδες στο στομάχι. Αλλά όχι πολλές».
Σε εκείντο ματς, μεταξύ Σπίριτ – Σκάιχοκς, δεν είχε άγχος.
Σφύριξε τις δύο πρώτες φάσεις του ματς. Μία παράβαση βημάτων και ένα φάουλ εκτός φάσης.
Για την ίδια, η μοναδική διαφορά από τους άνδρες διαιτητές ήταν το πώς οι παίκτες ενίοτε επιχειρούσαν να την ξεγελάσουν για να κερδίσουν σφυρίγματα.
Ποζάροντας ανάμεσα σε νεότερες γυναίκες ρέφερι.
Το 1984, έλαβε επίσημη άδεια να διαιτητεύει αγώνες στην πολιτεία της Νέας Υόρκης και στην Pro–Am League του Λος Άντζελες.
Η Pro-Am, ένα καλοκαιρινό πρωτάθλημα, είναι το πεδίο από το οποίο το ΝΒΑ συνήθως «ψαρεύει» τους καλύτερους διαιτητές, ώστε να τους δώσει την ευκαιρία για εκπαίδευση και πιθανή «προαγωγή» στη Λίγκα του.
Οι ρέφερι που εργάζονται εκεί ευελπιστούν να φτάσουν στο επόμενο επίπεδο.
Όταν η Ορτίθ-Ντελ Βαλ έφτασε ως το USBL, έβλεπε πως το όνειρό της πλησιάζει.
Μία κλήση από το ΝΒΑ θα ήταν η υπέρτατη επιβράβευση. Η απόλυτη αναγνώριση.
Διότι, όπως και να είχε, αγαπούσε αυτό που έκανε.
«Ξεχνούσα ότι είμαι γυναίκα όταν σφύριζα σε αγώνες ανδρών.
»Για μένα, ήταν απλώς ένα ακόμη ματς.
»Όσο υψηλότερο ήταν το επίπεδο και ο ανταγωνισμός τόσο το καλύτερο».
Η ίδια εξηγούσε σε όποιον την ρωτούσε πώς είναι να προσπαθεί να «βάλει σε τάξη» άνδρες μέσα στην αδρεναλίνη, ότι «δεν ξεχώριζα κάτι».
»Όταν πατούσα στο γήπεδο, ήταν σαν να κάνω διακοπές από τη ζωή και τη δύσκολη καθημερινότητά μου.
»Το μόνο που όφειλα να κάνω ήταν να θυμάμαι καλά τους κανονισμούς και να τους εφαρμόζω την κατάλληλη στιγμή.
»Για 40 λεπτά, δεν είχα να ανησυχώ για το πώς θα πληρώσω το δάνειο για το σπίτι μας ή τι θα έχουν να φάνε οι δύο κόρες μου για δείπνο.
»Δεν σκεφτόμουν καν ότι μπαίνω στο γήπεδο σαν γυναίκα. Ήθελα να το κάνω γιατί είχα ακούσει και έβλεπα ότι οι αγώνες ήταν πολύ καλοί».
Στιγμιότυπο από αγώνα της Pro-Am League.
Δεν φοβήθηκε ούτε όταν οπαδοί-κρατούμενοι στις φυλακές Ράγουεϊ πλησίαζαν στην πλάγια ή την τελική γραμμή για να την τρομοκρατήσουν.
«Ήταν περίεργο να βλέπεις μία γυναίκα στο γήπεδο, όμως ήταν άνετη και στη συμπεριφορά και στην απόδοσή της», σχολίασε πριν από χρόνια ο Ελνάρντο Ουέμπστερ.
Ο Ουέμπστερ, επιλογή των Νικς στο Νο54 του ντραφτ του 1969, δεν έπαιξε ποτέ στο ΝΒΑ.
Αγωνίστηκε στη δεύτερη τη τάξει λίγκα των Η.Π.Α., το ΑΒΑ, με Μέμφις και Νιου Γιορκ Νετς, ενώ πέρασε και από τις Γκορίτσια και Μπιλμπάο, σε Ιταλία και Ισπανία αντίστοιχα.
Είναι ο δεύτερος σκόρερ στην ιστορία του κολεγίου Σεντ Πίτερ’ς, με μ.ό. 24,8 πόντους, πίσω μόνο από τον γνώριμο της ελληνικής Α1 και πρώην γκαρντ των Αιγάλεω, Άρη, Προμηθέα Πάτρας και Περιστερίου, «Κίκι» Κλαρκ (μ.ό. 25,9π.).
Μετά το τέλος της καριέρας του, ο Ουέμπστερ αγωνίστηκε στα καλοκαιρινά πρωταθλήματα της Pro-Am, στα οποία διαιτήτευε η Ορτίθ-Ντελ Βαλ.
«Η Σαντί δεν δημιουργούσε αντιπαραθέσεις. Σφύριζε σωστά και όλοι σεβόμασταν τις αποφάσεις της, σαν να είχαμε μπροστά μας έναν άνδρα», είχε επισημάνει ο Ουέμπστερ.
Ο Κίκι Κάρκ με τη φανέλα του κολεγίου Σεντ Πίτερ’ς.
Ο παλαίμαχος σέντερ των Νικς και άλλοτε τζένεραλ μάνατζερ των Νετς, Ουίλις Ριντ, καλούσε την Ορτίθ-Ντελ Βαλ σε προπονητικούς αγώνες της ομάδας του Νιου Τζέρσεϊ.
Συχνά σφύριζε ματς επίδειξης του Ντράζεν Πέτροβιτς με τους Νετς.
Οι εξαιρετικές εκθέσεις για την απόδοσή της στην USBL, ωστόσο, δεν την έφεραν ποτέ κοντά στην πόρτα του ΝΒΑ.
Η Ορτίθ-Ντελ Βαλ δεν έλαβε ποτέ πρόσκληση για το ετήσιο (καλοκαιρινό) καμπ προετοιμασίας διαιτητών.
Οι απόπειρές της να επικοινωνήσει με τον τότε κομισάριο, Ντέιβιντ Στερν, τον πρώην αντιπρόεδρο, Ροντ Θορν και τον άλλοτε υπεύθυνο διαιτησίας, Ντάρελ Γκάρετσον, δεν βρήκαν ανταπόκριση.
«Δεν ήταν μόνο το όνειρό της να γίνει η πρώτη γυναίκα διαιτητής στο ΝΒΑ.
»Δεν ήταν απλώς ότι οι μισθοί εκεί ήταν υψηλότεροι.
»Ήταν η αξιοπρέπειά της σαν άνθρωπος», σχολίασε η Πατρίσια Φλάνερι, δικηγόρος της στην αγωγή κατά του ΝΒΑ, για διάκριση φύλου…
«Δεν της έδωσαν ποτέ μία ευκαιρία και αυτό είναι εξοργιστικό για μένα», συμπλήρωσε.
Η Φλάνερι επιμένει ότι η μήνυση της Ορτίθ-Ντελ Βαλ κατά του ΝΒΑ είναι η μεγαλύτερη υπόθεση της καριέρας της και δεν έκρυψε πως έγινε και προσωπική «μάχη» της.
«Είναι γυναίκα, είναι από το Πουέρτο Ρίκο. Την αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο και είναι κάτι που στη χώρα μας συμβαίνει κάθε μέρα», τόνισε.
Ο πρώην κομισάριος του ΝΒΑ, Ντέιβιντ Στερν, αρνήθηκε να συναντήσει ή να δώσει ευκαιρία στην Ορτίθ Ντελ-Βαλ.
Το σώμα των ενόρκων στο δικαστήριο της Νέας Υόρκης, στην εκδίκαση της αγωγής, το 1996, αποτελούνταν από έξι γυναίκες και έξι άνδρες.
Η Φλάνερι εμφάνισε αξιολογήσεις για δέκα άνδρες ρέφερι με λιγότερα προσόντα και χαμηλότερες επιδόσεις από την Ορτίθ-Ντελ Βαλ, που προσκλήθηκαν από το ΝΒΑ, και έπεισε τους ενόρκους.
Το ΝΒΑ επιχείρησε να κλείσει συμβιβαστικά την υπόθεση, προτείνοντας στην Ορτίθ-Ντελ Βαλ αποζημίωση 25.000 και 75.000 δολαρίων.
Ποσό ελάχιστο στα… 7.850.000 δολάρια που επιδίκασε, αρχικά, υπέρ της το δικαστήριο και ήταν τέσσερις φορές μεγαλύτερο από την αρχική επιδίωξη της μήνυσης! Ο δικαστής Σίντνεϊ Στάιν, όμως, μείωσε την αποζημίωση σχεδόν κατά 80%, στις 347.000 δολάρια…
Το ΝΒΑ προσέφυγε στο Ανώτατο Δικαστήριο, αλλά η δικαστής του, Σόνια Σοτομαγιόρ, αρνήθηκε νέα δίκη.
Υπήρξε εξωδικαστικός συμβιβασμός, με τις δύο πλευρές να δεσμεύονται ότι δεν θα δημοσιοποιήσουν τους όρους.
Ακόμη και μ’ αυτό τον τρόπο, η υπόθεση ήταν η πρώτη φορά που σώμα ενόρκων έκρινε το ΝΒΑ ένοχο για εργασιακή διάκριση.
Το προοδευτικό προφίλ της Λίγκας δέχτηκε ένα χτύπημα…
Ο αντιπρόεδρος του ΝΒΑ, Ροντ Θορν, είχε σχολιάσει σε ένα άρθρο του περιοδικού Sports Illustrated, στις 30 Απριλίου 1995, ότι «δεν είναι δυνατόν να προχωρήσεις άμεσα από χαμηλό ανταγωνισμό στο υψηλότερο επίπεδο», μιλώντας για τη Σαντί.
Το άρθρο είχε τίτλο «Ξέρω ότι έχω τα προσόντα», όμως οι άνθρωποι του ΝΒΑ είχαν αντίλογο πως η Ορτιθ-Ντελ Βαλ δεν πληρούσε και τις προϋποθέσεις φυσικής κατάστασης.
«Βασικά, έλεγαν πως είναι χοντρή», σχολίασε η δικηγόρος της.
Επιπλέον, μετά τον εξωδικαστικό συμβιβασμό, η Ορτίθ-Ντελ Βαλ είδε τις προτάσεις για συνεργασίες να μειώνονται αισθητά και δεν το θεώρησε τυχαίο…
Το άρθρο της 30ης Απριλίου 1995 στο περιοδικό Sports Illustrated, για την Ορτίθ Ντελ-Βαλ / Photo by: Sports Illustrated Archive Vault.
Το ΝΒΑ έφερε στο δικαστήριο ως μάρτυρες υπεράσπισης τις Βάιολετ Πάλμερ και Ντι Κάντνερ, οι οποίες έναν χρόνο αργότερα, το 1997, έγιναν οι πρώτες γυναίκες που σφύριξαν αγώνες κανονικής περιόδου στη Λίγκα.
Η ανακοίνωση της προαγωγής των Πάλμερ και Κάντνερ, μία ημέρα πριν από την κανονική έναρξη της δίκης (η οποία αναβλήθηκε τελικά για μερικές εβδομάδες), προκάλεσε εύλογα απορίες και σκέψεις για τα κίνητρα των δύο μαρτύρων.
«Ήταν ολοφάνερο ότι οι δύο κυρίες προσελήφθησαν από το ΝΒΑ με αντάλλαγμα να καταθέσουν κατά της Σαντί στη δίκη», επισήμανε η Φλάνερι.
Η Ορτίθ-Ντελ Βαλ παραδέχθηκε πως πληγώθηκε από τη στάση των δύο συναδέλφων της και δεν τους ξαναμίλησε ποτέ.
«Δεν θα πατούσα ποτέ πάνω σε μία άλλη γυναίκα, ώστε να αναδειχθώ και να προωθήσω τον εαυτό μου», εξήγησε.
Λίγο πριν από την έναρξη της σεζόν 1997-98 και το ντεμπούτο των Πάλμερ και Καντνερ, ο τότε σταρ της Λίγκας, Τσαρλς Μπάρκλεϊ, είχε δηλώσει πως «γυναίκες δεν πρέπει να υπάρχουν ούτε στον στρατό ούτε στο ΝΒΑ»…
Η Κάντνερ απολύθηκε από την Λίγκα το 2002, αλλά η Πάλμερ αποχώρησε το 2016.
Το 2014, δεν δίστασε να δημοσιοποιήσει τις ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις της και το γάμο της. Κάτι που είχε κάνει στους συναδέλφους της από το 2007.
Η Πάλμερ εξελίχθηκε σε σύμβολο της προοδευτικότητας του ΝΒΑ.
Μονάχα που από το 1997 ως το καλοκαίρι του 2018, ο αριθμός των γυναικών ρέφερι στο ΝΒΑ είχε μειωθεί από τις δύο, στη μία…
Στην Λόρεν Χόλτκαμπ, η οποία το 2015 είχε έρθει και σε κόντρα με τον τότε γκαρντ των Κλίπερς, Κρις Πολ, με σεξιστικές αναφορές.
Τον Νοέμβριο του 2018, όμως, προβιβάστηκαν στο ΝΒΑ και οι Άσλεϊ Μόιερ-Γκλάικ και Νάταλι Σέιγκο.
Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, ο κομισάριος Άνταμ Σίλβερ είχε δηλώσει πως «είναι ντροπιαστικό που έχουμε μόνο μία γυναίκα διαιτητή στη Λίγκα και δεν υπάρχει λόγος φυσικής κατάστασης για τούτο.
»Απλώς έτσι εξελίχθηκαν τα πράγματα για χρόνια στο πρωτάθλημά μας, όμως είμαστε αποφασισμένοι να το αλλάξουμε».
Ο Σίλβερ εργάστηκε προς αυτή την κατεύθυνση, αφού εκτός των Μόιερ-Γκλάικ και Σέιγκο, 21 γυναίκες σφυρίζουν στη G–League (θυγατρική λίγκα του ΝΒΑ) και 19 από τους 81 διαιτητές στο σάμερ-λιγκ ήταν γυναίκες.
Η Βάιολετ Πάλμερ,, αν και είχε ακούσει συμβουλή να… «επιστρέψει στην κουζίνα της», από τον παλαίμαχο παίκτη, Σέντρικ Μάξουελ, είχε τονίσει πως «δεν είναι θέμα ικανότητας, αλλά προσαρμογής στο δύσκολο και κοπιαστικό πρόγραμμα των ταξιδιών για το ΝΒΑ» και θεώρησε «πιο ελκυστικό για μία γυναίκα το NCAA».
Η Βάιολετ Πάλμερ με τον Κόμπι Μπράιαντ.
Η Σαντί Ορτίθ-Ντελ Βαλ, ωστόσο, όταν της πρότειναν να σφυρίξει στο κολεγιακό πρωτάθλημα, αλλά μόνο σε αγώνες γυναικών, αρνήθηκε και παρέμεινε στις ανδρικές ανεξάρτητες λίγκες.
Το 1998, μετά τη δίκη, το περιοδικό Sporting News την κατέταξε στο Νο98 των ανθρώπων με την μεγαλύτερη επιρροή στα σπορ.
Ανύπαντρη μητέρα, συνέχισε τότε να μεγαλώνει μόνη της δύο κόρες της και να εργάζεται ως προπονήτρια στην ομάδα αγοριών του γυμνασίου Humanities στο Μανχάταν.
Κατά τη διάρκεια της δίκης, η Σαντί είχε παραπονεθεί ότι «συνάδελφοι με τους οποίους προσπαθούσαμε μαζί για χρόνια να φτάσουμε στο ΝΒΑ, ξαφνικά άρχισαν να μου συμπεριφέρονται άσχημα»…
Ακριβώς 28 χρόνια μετά την ιστορική πρωτιά της, ως πρώτη γυναίκα διαιτητής σε επαγγελματικό ματς μπάσκετμπολ ανδρών στις Η.Π.Α. και σχεδόν 21 χρόνια μετά τη μήνυσή της, ομολογεί ότι τα χρήματα του συμβιβασμού τελείωσαν πολύ καιρό πριν.
Η 69χρονη Ορτίθ-Ντελ Βαλ είναι πια μία αφοσιωμένη γιαγιά στο προάστιο Χίλσαϊντ του Νιου Τζέρσεϊ, στο Νιούαρκ.
Θα ήθελε μία δημόσια απολογία του ΝΒΑ.
Αν και για την Σαντί Ορτίθ-Ντελ Βαλ τα πάντα, προφανώς, δεν είναι απλώς «άσπρο ή μαύρο».
Το κλισέ θα ανέφερε ότι ίσως είναι λίγο… «γκρι».
Σαν την αγαπημένη της στολή διαιτησίας.
Ωστόσο, στην άποψή της για τη διάκριση που βίωσε από το ΝΒΑ, επιμένει ότι η αλήθεια έχει μόνο μία πλευρά.
Δεν ξέρει αν είναι άσπρο ή μαύρο.
Γνωρίζει και λέει ακόμη, έστω και 21 χρόνια αργότερα, πως είναι θέμα άξιου ή όχι. Ικανού ή μη.
Σιχαίνεται τις ταμπέλες και αποτάσσει από πάνω της το «γυναίκα διαιτητής».
Προτιμά να κρατά μόνο το «διαιτητής».
Και, εκτός από την μόνιμα κλειστή τηλεόρασή της στο σπίτι, όταν υπάρχει αγώνας ΝΒΑ, δεν κρατά κακία σε κανένα και ευελπιστεί ακόμη ότι η ιστορία της μπορεί να αποτελέσει έμπνευση…
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ:
Σάντια Ντεκ:«Πάλεψε για το αδύνατο»